Mistrz przystosowania. Szakal, kuzyn psa

Jako jeden z nielicznych ssaków tworzy parę na całe życie, wspólnie z partnerką wychowuje szczenięta i broni rodziny. Takim zdecydowanym monogamistą jest szakal – średniej wielkości kuzyn psa, dużo mniejszy od wilka.

Wyróżnia się cztery gatunki szakali:

• złocisty,
• pręgowany,
• czaprakowy,
• etiopski (rzadko spotykany).

Szakal złocisty

To szakal (Canis aureus) najpospolitszy i żyjący na największym obszarze: nie tylko w północnej Afryce, ale też w Azji i Europie (Półwysep Bałkański aż po południowe Węgry). Jest jednym z większych szakali – mierzy 40-50 cm w kłębie i waży 6-14 kg.

Żywi się drobnymi zwierzętami, padliną i roślinami. Łatwo przystosowuje się do rozmaitych warunków i rodzajów pokarmu. Nie pogardzi owocami czy owadami. Umie obyć się długo bez wody. Podstawę stada stanowi para, której towarzyszy potomstwo, czasem także z poprzednich miotów. Jednak szakal złocisty może też wieść życie singla lub być członkiem „kilkuosobowej” rodziny.

Nierzadko młode szakale wiążą się w pary przed opuszczeniem domu rodzinnego. Rodzice nie zachowują się wtedy jak Capuleti i Montecchi z „Romea i Julii”, bo niechęć do obcych obejmuje tylko przedstawicieli… tej samej płci. Samce odganiają obce samce, a samice – samice.

Para szakali spędza z sobą niemal cały czas. Zaloty są długie i złożone, obejmują wokalizacje, tańce, pozorowane walki. Partnerzy zgrywają nawet swoje cykle płciowe. Samiec jest nie tylko romantycznym zalotnikiem, ale też dobrym ojcem. Dzieli się pokarmem z ciężarną partnerką, a potem z dziećmi.

Jeśli parze towarzyszy starsze potomstwo, to kiedy ukończą kilka tygodni, para może wspólnie wybierać się na poszukiwanie pokarmu, podczas gdy starsi bracia i siostry czuwają nad młodszymi.

Szakal pręgowany

Najmniej agresywny i krwiożerczy – zdarzyło się, że wszedł do zagrody z kaczkami, aby dobrać się do ich jedzenia, całkowicie ignorując ptaki. Ten typ szakala (Canis adustus) występuje w centralnej i południowej Afryce. W przeciwieństwie do kuzynów zamieszkuje lasy i zarośla. Nazywa się trochę na wyrost: po prostu na każdym boku ma poziomy czarny pas oddzielony od szarawego czapraka białym pasem.

Jest nieco mniejszy niż szakal złocisty, a trochę większy niż czaprakowy. Zwykle żeruje samotnie, czasem w grupie rodzinnej. W porze deszczowej je bezkręgowce, a w suchej drobne ssaki. Lubi owoce. Może żyć w parach, grupach rodzinnych lub samotnie. Nie unika ludzi, widuje się go nawet w centrach miast. Wychowany od szczenięcia łatwo się oswaja i wykazuje wiele psich zachowań.

Szakal czaprakowy

Ten najmniejszy (wysokość 30-48 cm, waga 7-13,5 kg) i najbardziej mięsożerny oraz agresywny z szakali (Canis mesomelas) umie w pojedynkę zabić zwierzę kilkakrotnie większe od siebie. Jedna populacja tego gatunku żyje na południu Afryki, a druga na wschodzie. Skamieniałości wskazują na to, że jest najstarszym żyjącym przedstawicielem rodzaju Canis, który przetrwał w niezmienionej formie od plejstocenu.

Przypomina lisa – ma drobną głowę ze skośnymi oczami i wielkimi uszami. Ojciec i starsze dzieci pomagają w wychowaniu maluchów, ale podczas gdy u szakali złocistych i pręgowanych stosunki w obrębie grupy są zwykle przyjazne, to w rodzinie szakali czaprakowych choć panuje wojskowy dryl, i tak wciąż wybuchają spory. Ten gatunek ma bardzo konfliktowy charakter i bzika na punkcie hierarchii.

Szakal etiopski

Najbliższy kuzyn wilka i psa domowego z wszystkich afrykańskich gatunków psowatych. Zwany też wilkiem etiopskim, abisyńskim lub kaberu (Canis simensis) występuje jedynie w Etiopii. Mierzy do 60 cm w kłębie i waży 13-20 kg. Umaszczeniem przypomina lisa, ale nie jest z nim blisko spokrewniony.

Zamieszkuje otwarte, trawiaste tereny wyżynne i górskie. Żywi się głównie gryzoniami, a żyje samotnie lub w grupach rodzinnych. Podobnie jak u likaonów samce pozostają w stadzie przez całe życie, a samice je opuszczają, w wieku około dwóch lat, aby dołączyć do innej watahy.

Dominująca samica w stadzie dopuszcza tylko dominującego samca, ale z innych stad każdego obcego. Obliczono, że nawet do 70 proc. kryć może dotyczyć samców z innych stad. W tej niewierności chodzi o zwiększenie różnorodności genetycznej.

W 1990 i 2003 r. szakala etiopskiego zdziesiątkowały epidemie wścieklizny. Chociaż wprowadzono program ochrony, to liczebność tych szakali ciągle spada; dziś jest ich niespełna 500 sztuk.

Niebezpieczne związki

W Indiach samotne szakale wygnane ze stada znalazły sobie szczególny sposób na całkiem niezłe życie. Szakal znajduje tygrysa, przebywa w jego pobliżu i żywi się resztkami upolowanej przez niego zwierzyny.

Czasem i tygrys ma z tego jakąś korzyść, bo szakal sygnalizuje mu obecność zdobyczy. Tygrysy zazwyczaj ignorują szakale i ich nie zabijają.

Bóg o głowie szakala

W egipskiej mitologii nosi imię Anubis i jest kojarzony z życiem pozagrobowym. Najstarsza wzmianka o nim pochodzi z tekstów znalezionych w piramidach z okresu Starego Państwa.

W starożytnym Egipcie szakala kojarzono z cmentarzami, ponieważ odgrzebywał ludzkie ciała i je zjadał. Z pogrzebową rolą wiążą się też przydomki Anubisa: „Ten, który jest na swoim pagórku” (strażnik umarłych i cmentarzy), „Ten, który jest w miejscu balsamowania” (związany z mumifikacją).

Chwilowy przodek

Rozmiar i zachowanie szakala złocistego skłoniły etologa prof. Konrada Lorenza do przyjęcia koncepcji, że jest on jednym z przodków psa domowego, zwłaszcza ras europejskich. Argumentował to tak:

Prof. Lorenz wycofał się ze swej tezy ze względu na złożony repertuar wycia u szakali, którego nie ma u psów i wilków. Badania genetyczne potwierdziły, że przodkiem psa jest wilk, a szakal złocisty jest jedynie ich bliskim kuzynem.

Krzyżówka do wyszukiwania

W Rosji wyhodowano rasę do pracy węchowej na bazie krzyżówek szakala złocistego i psa domowego. Jej twórcą jest Klim Sulimow – stąd mówi się o „psie Sulimowa”. Wykorzystał on lapinporokoirę, (lapoński pies do pasienia reniferów), która wniosła do rasy odporność na niskie temperatury.

Szakal obdarzył ją wspaniałym węchem. Półszakale okazały się trudne w układaniu, dlatego znów skrzyżowano je z lapinporokoirą. Później dolano jeszcze krwi foksteriera, lundehunda i szpica. Krzyżówki zawierające ok. 25 proc. krwi szakala spełniły oczekiwania: są małe, zwinne, podatne na szkolenie i obdarzone doskonałym węchem. Na moskiewskim lotnisku Szeremietiewo szukają materiałów wybuchowych.

Autor: Urszula Charytonik